gaur ere igandea da, eta nire bizitzan izan dira hainbat igande desolatu eta huts, non nik sutsuki desio nuen idaztea zerbait kontsolatzeko, esaldiek eta hitzek kulunka eta laztan nazaten…
Xori arraroak gaitun, Ainara, eta bikotea kausitzea ez dun erraza, debalde dun bakarrik kantatzea, hire kantuari arrapostu dioen xoria behar dun; bizkitartean ez tristatu. Heure buruari kantatu, xori bakarlaria izaten dun kantaririk onena, baina ez dun debalde kantatzen, beti badun bikotekidea nunbait. (hori idatzi zenidan behin, 2013ko udazkenean Uruguaiko lagun orain mutuak ere bai)…
Larraldean sentsazioetan murgilduz
Argazki erakusketa.
Egilea: Auxtin Zamora
Non eta noiz: Larraldea (Senpere, Lapurdi), abuztuaren 6tik 29ra.
Abuztuaren 6tik Auxtin Zamora senpertarrak argi”hitz”kiak erakusketa azaltzen du. Bertan argazkiak eta olerkiak batzen ditu. Oraingoan, azken aldietan erakutsitakoekin alderatuta, olerkiak berak idatziak dira. Zamora jaunak argazkiaren ondoan ezartzen ditu olerkiak. Argazki-erakusketa egitean, egileak, gai edo lerro bat jarraitu behar duten irudiak biltzea ez badu samurra, Zamora jaunak bere argazkiak bere olerki propioekin lotzen ditu.
Senpereko herrian dagoen Larraldea izena daraman kulturgunean (Sarako bidean kokatua) zabalik dago ohikoa ez den erakusketa hau. Larraldea aurretik baserria izandako eraikin dotore bat da. Senpereko kultura jarduerentzat heldulekua. Bertan, lehen solairuan daude argi”hitz”kiak. Areto luze, zabal eta garden horren lurrean, hormaren albo banatan, ematen ditu ikustera bere 70 irudiak.
“Bai argazkia argia da —azaltzen digu Auxtin Zamorak—, baina ez bakarrik kamerak kanpotik jasotzen duena, zure barruko argia ere bertan islatzen da”.
Irudi gehienak ezustean kalean ibiltzean hartuak dira. Aurreko erakusketetan irudi ondoko olerkiak ez ziren berak sortuak. Beste poeta batzuenak. Poeta batzuk lagunak, hildakoak, edo, atzerritarrak besteak. Horrek zenbat jendearen lana irakurri duen sortzaile honek azaltzen du. Gero argazkia begi aurrean olerkia aukeratu behar da. Zein da olerki-argazki bakoitzari bidai hau hoberen egiten lagunduko duena asmatzea ez da batere erraza. “Olerki gehienak lehenik idatziak ditut —azaltzen du Zamorak—. Denak emanak ez badaude, kutxa batean gordeak nituen. Hala ere bat edo beste, espreski sortu ditut”.
Argiaren hitzak ez dira beti letretan ematen, batzuetan mutu daude. Sortzaile gehienentzat isila ere adierazle baita. Hamar bat dira mutu argi”hitz”kiak. Letraren laguntza ez dute behar. Hondo txuriak nabarmentzen laguntzen baitie. Sentsazioetan murgilarazten du ikuslea. Begia eta izpiritua sentsazioz elikatuz.Norbaitek sentsazioen itsasoaren tantarik etxera eramateko grina jaso badu, egileak olerkibilduma@sfr.fr kontua harremanak jasotzeko dauka.
Argazkia: Auxtin Zamora, aretoaren txoko batean, lurrean sumatzen dira argazki batzuk. (egilea: Sabin Oregi)
hona hemen nire lehen eleberria argitaraturik, eta Dakit… dakidana soilik, ez dakidala deus ere alegia. Hona hemen Ebook moduan salgai jada sarean, eta laster paperean liburudendatan:
Duela bost urte ene maiteak utzi ninduenetik, euri asko egin du eta eguzkia zenbait zirrikituetatik atera da irribarretsu batzuetan. Bost urte hauetan ene maitearekin hiru seme-alaba ukan nitzakeen, baina hiru liburu argitaratu ditut: MUXUAK poema-liburua, PEPITO, BIZIMINAREN ETA MAITEMINAREN TXINPARTA aita zenaren biografia literarioa eta honako hau, OROIMINEZKO IGANDEAK eleberria, kaxoian ia etsia harturik zegoena.
1996ko udazkenean joan nintzen Alemaniara eskolarteko truke bat probestuz, Irungo La Sallen REM batxilergo-ikasketak amaitu eta selektibitatea egin ondoren, aipatu La Salle eskolak ikasturte oso bat Gifhorn hirian egiteko aukera eman baitzidan.
Han hasi nintzen 19 urtekin idazten nire egunerokoa, eta oharretan hartu nituen hango nire eta besteen bizipenak eta irakurritako literatura. 1996tik 1997ra bitartean han egon nintzen eta itzultzerakoan unibertsitatean hasi nintzen ikasten euskal filologia, hizkuntzek eta literaturak erakarririk. Nire benetako bokazioa, baina, kazetaritza zen.
Hala ere, nire pasioa eta grina idaztea zen, eta Alemanian idatzitako egunerokoa eta ohar-blokak hartuta, eleberri baterako gaia josten hasi nintzen hitzekin. Autobiografia dirudien arren, ez da… ni ez bainaiz Kattalin, liburuko gazte protagonista, baina niretik ere pixka bat badu, nik bizitutako apurra eta ikusitako asko baitaude eleberri honetan.
2007an aurkeztu nuen eleberri honetarako ideia eta lagin bat IGARTZA BEKETARAKO, baina ez zidaten eman; eta beraz, nire kabuz idazten segitu nuen nire eleberria eta bekarik gabe bukatu nuen esku artean duzun lan hau. 2015ean digitalki argitaratu zidaten eleberri osoa www.entreescritores.com web orrian, errelato erromantiko eta pertsonen arteko harremanen atalean haur eta gazte literatura genero literarioaren barruan.
Kontakizunean hiru pertsona elkarrekin gurutzatuko dira: lehenengo pertsonan protagonistaren pentsamenduak eta idatziak, tarteka hitanozko bigarren pertsonan protagonistaren barneko ahotsa eta igandero gertatzen dena kontatuz hirugarren pertsonan narratzailea (elkarrizketak ere bai tarteka). Ez da eguneroko bat, eguneroko baten itxura izango du, baina igandero soilik idazten du Kattalin protagonistak berak bizitutakoa eta sentitutakoa; igandero azaltzen du narratzaileak edo idazle honek Kattalini gertatutakoak hirugarren pertsonan.
1996ko udazkenean hasi zen Kattalin euskal filologia ikasten Gasteizen, eta bertan bizitzen jarri. Noizean behin, Irulegi bere herrira joaten zen, familiarekin eta lagunekin egotera. Horietako joan-etorriko batean, bere urtebetetzeagatik egun batzuk Irulegi herri baxenabartarrean pasa eta gero, Iruñetik Gasteizera bidean doan trenean dago Kattalin. Trena bat-batean geldituko da iluntzean. Badirudi matxuraren bat gertatu dela. Kolpe batez bidaia-poltsa gainera eroriko zaio Kattalini eta argiak itzaliko dira. Argiak berriro piztean, bidaia-poltsa eskuetan izanen du Kattalinek eta treneko matxura konpondu bitartean, poltsa irekitzen du. Bertan, igandero idazten duen egunerokoa ikusten du, eta igandea izaki, idazten hasten da. Orduan, bere barneko ahotsak hitz egiten dio eta azkenerako idazteari utzi eta hasieratik irakurtzen hasten da, oroitzapenak bata bestearen gibeletik datozkion bitartean.
Kattalin Landaburu da kontakizun honen protagonista, hemezortzi urteko Ipar Euskal Herriko gazte euskaldun bat da, eta beste sei neska gazterekin batera lehen aldiz aterako da herritik atzerrira, Alemaniara hain zuzen ere: urtebeterako alemanezko klaseak hartzera. Euskal Herritik kanpo bizituz sumatutako bakartasuna agerian dago eleberri poetiko honetan, eta bertan hizkuntzarekin dituen arazoek eta inkomunikazio egoerek bere bakarrizketetara bultzatuko dute Kattalin, eta horretaz gainera, igandero hutsik egin gabe Alemaniara joan aitzin lehengusuak oparitutako egunerokoan idatziko du. Istorioa aitzina joanen da barne-bakarrizketen, tartekako elkarrizketen eta iganderokoaren bidez, eta Kattalin pixkanaka aleman hizkuntzaz jabetuko da. Kantu leun baten moduan, erdia erabat ulertu gabe eta beste erdia irudikatuz Goetheren lau urtaroak deskubrituko ditu poema alemanetan, eta era berean Alemaniako bere lau urtaroak idatziko ditu euskarazko poemetan, gainera: Kattalinek alemaniarrak gehiago ezagutuko ditu, lagun berriak egin, eta horien artean lagun min bat ere bai, bere lehen amodioa. Amodiozko istorio bat gehiago da, baina beharbada zerbait gehiago dela ere sentituko duzu, auskalo!
arramaiatzaren edo garagarrilaren egun honetan jakin dut MAIATZ aldizkari udaberrituan ene otsaileko HATSAREN POESIA tailerreko ez den eguneko (otsailaren 29 ez baita existitzen) uzta poetikoa:
2020.02.29
Ainara Maia Urroz
EZ DEN EGUN HONETAN
Ez gara hamaika
Eta lau ere ez,
Eta Arantzazuko egutegiaren arabera, gaurko eguna ez da existitzen,
Iragan ostiralean Beasainen egon nintzen argazki erakusketa poetiko batean, nik neuk nire hitzekin parte hartu bainuen Idazle Eskolaren ekimen honetan:
Lagun batek bideo musikal poetiko hau egin du, 2012ko nire poema-liburuko olerki batekin, eta hunkitu naiz beste behin ere, beharbada ostiraleko marrubizko ilbetearen eraginez ere bai, beharbada larunbatean 44 urte bete nituelako maiteminez, ene bikotekiderik gabe…
44 URTE BI KADIRA BIONTZAT
Faltan zaitut, baina pentsatzen dut barkatzen zaitudala; noizbait baldin bazatoz zugatik edo nigatik, ai! Bi kadira ditut bat zuretzako bestea niretzako parez pare jarri eta solasteko gaizkiulertuak argitzeko eta beharbada elkarren ondoan jarrita elkarrekin hegan egiteko. Ai! noizbait baldin bazatoz nigatik edo zugatik… hemen naukazu zure zain zain ezazu gure artekoa, otoi.
Jada bi hilabete konfinaturik etxean, etxetik lanean, baina azken asteburua izanen dut lanean, astelehenean Donostiako bulegora itzuliko bainaiz, segurtasun-neurri guztiekin. Ene konfinamenduko poema-bilduma, beraz, konfinamenduarekin batera amaituko dut eta gero beste batzuk etorriko dira beharbada, honako hau bezalakoak:
(Diseinua: Etorne Aranburu)
Gontzal Mendibilek azken bi urteetan beste inork eman ez didan bizipoza eman dio ene bihotz maiteMINduari, bere maite galduari itxaroten dion azken erromantiko honi: 2012ko poema-liburuko hiru poema kantu bilakatu ditu eta bere azken diskoan sartu, BIOK:
Poema sarkor eta entzutetsuak sortu eta musikatu ditut, neureak eta idazle gorenenak ere, hala nola: Ainara Maya, Karmele Jaio, Koldo Izagirre, Jose Luis Padrón, Pako Aristi, Maialen Lujanbio izan ditut partaide.
http://www.berria.eus | Ez gara inoiz nekatzen Gontzal Mendibil entzuteaz. Gutxiago horrelako kantekin: ‘Esperantza bihotzarentzat’, Ainara Maiaren hitzekin. Eskerrik asko, Gontzal.
Duela bost urte ia utzi ninduen ene maiteak, eta geroztik maitemindurik gelditu naiz, bakarrik, eta idazten dudan guztia beragatik idazten dut, ozenoaren bestaldean dagoen ene eskualdunarentzat:
ZUGABE ZU, NIREKIN
Berriro ere zu, nirekin
egon arte
zain nazazu, otoi, ene maite!
Zu gabe zail zait aurrera egitea,
bizitzea,
arnas hartzea.
Zu gabe hatsa falta zait,
ezin dut zu gabe bizi, ene maite.
Zain nazazu, otoi.
Zain naukazu hemen.
(Ainara Maia Urroz)
Xori arraroak gaitun, Ainara, eta bikotea kausitzea ez dun erraza, debalde dun bakarrik kantatzea, hire kantuari arrapostu dioen xoria behar dun; bizkitartean ez tristatu. Heure buruari kantatu, xori bakarlaria izaten dun kantaririk onena, baina ez dun debalde kantatzen, beti badun bikotekidea nunbait.
hona hemen nire konfinamentuko olerkia beste idazle baten artikuluan sarturik:
Egoera latz hau konfinaturik diren olerkarientzat ere sormen iturria dela dirudi. Adibide gisa, sakelako telefonora iritsi zaidan Ainara Maia Urroz poeta irundar sentikorraren olerki ederra aipatuko dut. Amodioaz, desamodioaz eta konfinamenduaz mintzo zaigu. Apokalipsi poema izena du. Ikus dezagun:
Dramak jarraitzen du / eta nik poema baten ekarpena egiten dut; / soilik ametsetan dugu askatasuna! / Bigarren aldiz naiz adinez nagusi ene bizitzan / berrogeita hiru urterekin eta ametsetan jarraitzen dut, / oraindik ametsa ez zaidalako bete, / errealitateak eta mutil-lagun ohiak / kolpe latzak eman bazizkidaten ere, / ez bazuen nigatik dena eman ere, / barkatzen diot. / Oraindik ametsetan jarraitzen dut / eta beragatik soikik bizi naiz. // Koronabirusarekin ere, / hark jarri zidan eta koroa, / erreginarena, / hura jarri zen ene oinetan / eta ene oinak lehoi erregearenak dira. / Betiko. / Hil arte maite dudalako.
ikastola utzi nuenetik jada 29 urte pasa dira, eta ordutik ez nuen zapaldu behin ere Txingudi ikastola.
1996ko otsailaren 26an egun euritsua, eta etxean goxo-goxo. “Txakur zaunkaria, ez da hozkaria” (91. or.) … GAUR ere euri-eguna izan dugu, eta ale batzuk utzi ditut ikastolan nahi duenak eskura dezan eta irakurri.
Auxtin Zamorak behin erran zidan bezala, denok gara poetak, idazle eta sortzaile, edo bederen izan gaitezke, eta denok maila berean gainera, ez bata bestea baino gehiago. Izan gaitezke denok poeta eta sortzaile, denok baitugu behar bat garena adierazteko.
Eta amatasunaz ez gara mintzatu, nahiz eta gaurko euskal literaturan aktualitatezko gaia izan. Niretzat hain da gai sentibera, minbera une honetan (eta azken hamarkada osoan), ene 43 urtetan, beti izan baitut amets ama izatea, baina ene maiteak utzi ninduen, ene seme-alaben aitak alegia.
Nago, horregatik, ama edo sortzaile izateagatik, egon direla itzalpean euskal emakume idazleak, amatasuna sormen naturaltzat jo delako, eta beraz, meritutzat jo da ama eta sortzaile izatea berezko esfortzurik gabe izan ez duen gizonaren lana. Horrela, aintzat hartu da eta argitara eman eginahal handi hori. Beharbada horregatik gizonak nahi duena egin ahal izan du, baina andreak ezin izan du nahi, egin nahi zuena.
Beharbada, amatasunaren naturaltasun hori ezbaian jarri ez delako gure erreferentzia literarioak ere maskulinoak dira, bai gizonengan, bai andreengan; denongan. Femeninoa dena etxe barrurako gordez eta horrekin batera ama-hizkuntzaren balioa eta transmisioa.
Ama izateaz haratago, izatea eta sortzea amets zuten andreak historian ez dira ulertuak izan, eta sufritu nahiz sufriarazi dute. Lou Andreas von Salome idazleak esan zuen bezala, edozein delarik ere gure generoa (gizon edo andre izan gutxienekoa da), garenetik abiatuta, denok bilatu behar genuke gugan kontrako sexuaren ezaugarriak, gu guztiongan baititugu ezaugarri femeninoa eta maskulinoa.
Hauek eta gehiago izan dira Bergarako UNED-etik bueltan, ‘Euskal emakume idazlea: eragile eta sortzaile’ eztabaida literariotik, ene kotxeko bakardadean egindako hausnarketa iragan inauteri-larunbatean.
Datorren larunbatean 29an azken saioa izanen dugu Bergaran goizeko hamarretan, eta gaiari buruzko marko teorikoa zehaztuko dugulakoan nago.
EUSKAL EMAKUME IDAZLEA: ERAGILE ETA SORTZAILE (II)
Emakumetasunaz gain, euskaldunok euskara dugu arrazoi nagusi idazteko, gure tresna den hizkuntza zergatik iraun duen orain arte jakiteko eta ulertzeko beharra dugulako.
2020/03/12
Duela gutxi, aste honetan berean, adiskide edo adinez bestela den kide batek erran dit ez dakidala enpatizatzen, ez baitut besteen mina sentitzeko ahalegina egiten. Ez dakit egia den, ene bizitza osoa besteek zer senti edo pentsa zeuden ibili naizelako neure burua bigarren plano batera jaitsiz, baina agian oker nago, ez dakit. Zer pentsa eman dit.
Pasa den aste hondarrean Bergarako UNEDeko idazle eskolako “Euskal emakume idazlea: eragile eta sortzaile” monografikoa bukatu zen, eta larunbatean berean Sor Juana Ines de la Cruz idazlearen bizitzan oinarritutako euskal musikal bat ikusi nuen Donostian: “Ni, munduko txarrena”, guztiaren gainetik emakume baten historia, eta nireaz hausnarrarazi ere ninduena.
Bihar emakumearen nazioarteko eguna da, eta ene gorputzak ez dit eskatzen kalera ateratzea ez borrokara ez festara. Tristura handia sentitzen dut ene bihotzean, ni neure penean itotzen naizela sentitzen naizelako, eta bien bitartean zenbat emakume bortxatu, kolpatu edo eraildako dauden pentsatzea. Tristura sentitzen dut, antza beharbada enpatizatzen ez dakidalako, ene emakume-bihotza zauriturik dagoelako oraindik, itxaropenak eta ametsak zapuzturik ditudalako, egoista neure buruarengan soilik pentsatzen omen dudalako. Baina nik soilik zoriontsu izan nahi nuen, behinola Montevideon bezala, erabat eta bilateralki zoriontsu. Gizon eta emakume bat eginik.
Horregatik idazten dudala uste dut, ene sufrimendua eta pena ulertzeko, eta horrekin mundua ulertuko dudalakoan, munduko injustizia eta sufrimendu oro ulertuko dudalakoan. Horregatik idatzi zituen bere olerkiak Sor Juana Ines de la Cruz-ek XVII. Mendean, horregatik idatzi zuten Bizenta Mogelek, Virginia Woolfek, Lou Andreas Salomek eta Hannah Arendt-ek ere bai.
Emakumetasunaz gain, euskaldunok euskara dugu arrazoi nagusi idazteko, gure tresna den hizkuntza zergatik iraun duen orain arte jakiteko eta ulertzeko beharra dugulako. Hannah Arendt XX. mendeko filosofo handiak ere mundua ulertu nahi zuen eta horregatik idatzi zuen.
Euskal literaturaren sistemak ere marko teoriko bat behar duela ondorioztatu genuen idazle eskolako monografikoaren ondoren, euskal literaturan marko teoriko orokor bat abiapuntu litzateke kontzientzia pizteko, bazterrekoak garela jabetzeko eta bazterretik egiten dela iraultza ikusteko. Euskal literaturak ere badu bere kanon literarioa eta erdigune kontserbadorea, baina bazterrekotik dator berrikuntza eta iraultza. Bizitzaren tentsioa behar da eragiteko, onargarri ez den hori idaztea ez da hain erraza, eta gaur egun «erraza» da literatura ona egitea, baina sortzaileok eredu kanonikoetatik askatu behar dugu, eredugarri izateko. Eredu bat garrantzitsua da puskatzeko, liburu kanonikoek laguntzen baitigute pentsatzen eta idazten segitzera.
Betidanik idatzi izan dut, eta nire poemak eta idatziak gaztetatik bidali ditut literatur lehiaketa eta beketara, baina epaimahaiek inoiz ez naute hautatu. Beti pentsatu izan dut poeta sentimental txar bat nintzela, bihotz triste honen sentipenek zirriborratzen zituelako paper zuri pila; baina orain badakit poeta sentimentala baino, benetako sentimenduz idazten duen poeta bat besterik ez naizela, emetasunetik eta euskaratik erein nahian hazia. Auxtin Zamorak lehen aldiz ene hitzak 2001ean “Hatsaren poesia” liburuan argitaratu zituelarik, balioetsia sentitu nintzen, eta idazten segitzera animatu.
Euskal literaturan ez dugula kanonik erran zuen Idazle Eskolako zuzendari Tere Irastortzak, lotsa eta zentsura dugulako; euskal literaturaren historian emakume idazle eta eragile asko egon dira, baina isilean eta auto-zentsuraturik: Minaberri, Lurdes Iriondo, Euxebi Osa, Sasiola, Azkueren arreba…).
Iragan larunbateko “Euskal emakume idazlea eta eragilea” solasaldien amaieran zenbait proposamen atera ziren eta elkarlanean segitzeko gogoa zenbait egitasmotan, hala nola: sistema bat sortzea (weborri bat) euskal emakume guztion lanak, kritikak eta irakurketak jarriko direnak, argitalpen guztietan egileen izen osoak ager daitezela, izen eta abizenekin, gizonezkoekin nahas ez gaitzaten, idazle-egonaldiak, Bibliobus morea gida literario batekin, euskal emakume idazleen liburutegi eta gordailua, izkribuen gordailua, Auspoa eta Sendoa bezalako bildumen lana goraipatzea…
… eta batez ere idazten eta sortzen segitzea, sortzen dugunean gauza asko ateratzen baitira ez dakizkigunak, harritzen gaituztenak, eta hori da literatura, harriduraz sortzea. Idaztea norbera ezagutzea den bezala. Sormena irakurriz ateratzen da, eta irakurtzea arreta eskaintzea da gauza bati. Emakumeak izan arren, unibertsalak gara. Ez dagoen mundu bat, neurea, azaldu beharragatik idazten dut, denok baitugu zer esana.
Irakurriz sustatu, eta ezagutuz birgaitu. Hori egin behar dugula ondorioztatu genuen Bergaran. Sistema non sortzen da? Nola? Sortzaileak igerian dakigu orain idazle, gero irakurle, ondoren zaintzaile. Izatea da sortzea.
1948ko uda zen. Zangotzatik zetorren El Irati trena hartu zuen Urrotz herrian neskatila gazte batek, zakutto bat sorbaldetan, eta Iruñerako bidai-txartela eskuetan; urduri zegoen, ihesean bezala, eta eserleku bat hartu zuen hutsik zihoan tren hartan. Bere sorterria atzean utzi nahi zuen, eta aurrera begiratu nahi zuen. Espainiako gerraosteko giro hartan bidaiari gutxi zebilen Zangotzatik Iruñera, eta neskatila urroztarrak bakarrik zegoela uste zuen.
Orduan, apaiz bat agertu zen, eta begietara begiratuz esan zion neskatilari:
– Egun on deizula! Zure aldameneko eserlekuan bidaiatzen dut Zangotzatik Iruñera, eta zu Urroztarra zara?
– Bai, hala naiz.
Apaiza irribarre xume bat eginez bere aldamenean eseri zen, eta komunera joan aurretik bere eserlekuan utzitako liburua eskuetan hartu zuen berriro irakurketarekin segitu asmoz: Jesús-Cristoren evangelio sandua jaunec dacarren guisara, Joaquin Lizarraga.
Liburua irakurtzen hasi zen, baina aldamenean zuen bidaiari gaztea isilik eta erdi negarrez zegoela sumatu zuen, eta horrela irakurri zizkion ozen, eskuetan zuen liburuaren egilearen hitzak:
“Sufrimentu andiak egiten du gizon santu eta andia: arteraño ez da andirik Jaungoikoaren kortean. Arrai txikiak badira erreka txikietan ere, baña arrai andirik ez duzute arkituko itsasoan baizik, eta itsasoa da gazimiña, aditzera emateko trabajuen samintasuna. Aise bizi dan persona, ez da on andia, ta asko kosta ez dan gauza ezin izan diteke guztizkoa, gaiñ gañekoa; trabaju ta tormentuetan luzaro irautea da gauza andia.”
– Zer da hori?
– Duela mende bateko apaiz baten hitzak, inguru hauetan sortua, Elkanon hain zuzen ere…
Treneko leihotik kanpora begiratu zuen eta Elkano herria adierazi zion neskatilari:
– Hantxe sortu zen 1748an Joakin Lizarraga Elkanoko apaiza eta idazlea, hemengo euskara garbian mintzo zen eta idazten, eta 1843an hemen bertan hil zen. Baina, zer duzu negarrez?
– Herriko etxaldeko mutil batek ikaragarri maite ninduela esan zidan, eta enekin ezkonduko zela zin egin ere bai, eta azkenean beste batekin espostu da, eta ni ezin nintzen herrian gelditu familiaren ohoreagatik…
– Nola duzu izena?
– Juana…
– Joanak joan, etorriko zaizu beste bat hobea, etorriko zaizu garai hobea, neskatila zintzoa. Zure ohorea ez da zikindu, baizik eta mutil horren hitza da zentzuz hustu. Zaude lasai, eta har ezazu musuzapi hau malko gazi horiek xukatzeko. Hara! Duela hiru mende hemendik urrunago mendebaldera, Uterga herri nafar euskaldunean gertatu zen istorioa gogora ekarri didazu, Joanaren istorioa… kontatzea nahi duzu?
Juana gazteak apaizari musuzapia hartu zion, eta baiezko imintzioa egin zion buruaz.
– Ados, Juana… zuk badakizu euskaraz espostea eta ezkontzea ez dela gauza bera?
– Ez, jauna… ez dakit…
– Hara: esposatu elizatik egiten omen da, eta ezkondu, ordea, ohetik. Joana eta Martin bikote maiteminduak ezkontzeko egin zuen itunak ez zuen askorik iraun, Martin beste norbaitekin esposatu zelako gero. Esposatu eta ezkondu ez direla gauza bera erran nahi dizut; izan ere, esposatu elizatik egiten omen da, eta ezkondu, ordea, ohetik.
– Esposatu aurretik oheratzea bekatua duzu, jauna… baina nik maite dut ene Juan Martin, baita gorroto ere niri ezkon zina musu batekin gure muinoan eman ondoren, nire familia pobrearen aurrean ez zelako aurkeztu, eta beste batekin espostu da!
Negarrez lehertu zen Juana. Apaizak kontsolatu zuen elez, eta sorbalda gainean besoa jarriz segitu zuen kalakan:
– Hara, Juana… Eliza Sainduak bekataritzat zauzka beharbada, eta zure herriko jendeak gaitzetsi zaitu, baina nik diotsut lasai hartzeko eta hemendik aurrera ez gehiegi fidatzeko mutilen hitzez, zuhur jokatu hemendik aitzin eta segurtatu benetan ari dela mutila. Juan Martini, ordea, damutuko zaio horrelako neska politarekin ez espostu izana, ezkon zina eman ondoren. Duela hiru mende Joana ez zen bere Martinekin espostu, aurretik ezkon zina eman bazioten ere elkarri lekukorik gabe. 1547ko dokumentu batek bi gauza erakutsi dizkit: bata, Utergan, Nafarroaren hegoaldean, euskara egiten zela, euskara garbia eta egungo eta hemengo euskararen oso antzekoa. Bestea, ezkontza bi pertsonaren arteko maitasun-aitortza bat dela soilik, elizara edo udaletxera joan beharrik gabe, bikotea aurrez aurre elkarri bizi arteko zina emanez. Sanpedrotan Joana eta Martin maitemindurik zeudenez, biak aurrez aurre eskutik heldurik elkarri zin egin zioten toka eta noka:
– Nic Martin y Joanna arçenaut neure alaroçacat eta hic arnaçan yre esposocat eta prometacen dinat ez verce emazteric eguiteco y vaycen vici naycen artean eta guardaceco lealtadea. ala fede ala fede ala fede.
– Nic Joanna y Martin arçenaut neure sposocat eta hic arnacac eure sposacat, eta prometacen diat ez verce senarric eguiteco vici naycen artean eta guardaceco lealtadea. Ala fede ala fede, ala fede.
– Eta hala ezkondu ziren, inongo lekukorik gabe eta familia inguruan ez zutela?
– Bai, neska… Dokumentu hori ezkontza baten zin ematearen afera edo auzi batean agertzen zaigu, eta bertan lekukorik gabeko ezkontza bat gertatu zela kontatzen zaigu. Halaxe iritsi zaigu guganaino, maitasunezko istorio hori epaiketa batean bukatu zelako. Joanak ezkondu eta gero gurasoak lekuko ezkondu nahi zuen Martinekin, baina Martinek ez zuen hori nahi eta hala utzi zuen Joana, handik hilabete batzuetara beste batekin esposteko, beharbada zuka, formalki eta legezko beharrezko lekuko guztiekin elizaren aitzinean.
– Gaixo, Joana… eta bera ez al zen espostu inorekin? Bakarrik gelditu zen?
– Hori ez dakigu, ez baitago Joanaren ezkontza-agiri edo dokumentu ofizialik, baina litekeena da emakume-ohorea zikindurik, espostu ez izana inoiz ere ez.
– Edo nire gisa, herritik alde egin izana bizi berri bati ekiteko…
– Auskalo! Baina zu zorionez, neska gazte eta lorios zara, eta beste garai batzuk bizi dituzu, aurrera egin behar duzu… hitzematen didazu saiatuko zarela?
– Ados, ene hitza ematen dizut saiatuko naizela, horretara bainoa Iruñera…
Biek isilik gelditu ziren eta Iruñerako bidaia osoa elkarren ondoan egin zuten, isilik. Iruñera iritsi zirelarik eta agurtzeko tenorea zelarik, neska eserlekutik altxa eta apaiza agurtu nahi zuen:
– Eskerrik asko zure hitzengatik…
– Zaude oraindik, hitz batzuk idatzi ditut zuretzat opari orri zati honetan:
Zoriona sortzez
Zoriona izenez
Zoriona gaztez
Zoriona lanez
Zoriona bizitzez.
Zoriona izatez
Zoriona maitatuez
ona gizona, ezkontzez
dizut deziatzen
biotz biotzez, Joanak joan
itzuliko dira behar dutenak itzuli
edo bestela,
etorriko dira hobeak.
Juana gaztea hunkiturik eta begiak bustirik, eskerronez besarkada bat eman zion apaiz olerkariari, eta bere bide berriari heldu zion.
Dama ameslaria
Iragan larunbatean Lizoain herrian egon nintzen, eta hango jende jatorrak saritu ninduen. Hona nire eskerroneko hitzak:
Nik ere Juana ene narrazioaren fikziozko pertsonaiaren gisa berean, hunkiturik eta begiak bustirik eskerronezko besarkada bana ematea besterik ez zait geratzen, eta urrun dagoena maite dudan bezala, hurbil zaituztedanak ere maite zaituztet, baita ene idazlana maite izan duzuenok eta bertaratutakook ere. Así como Juana es un personaje ficticio en mi narrativa, estoy tan emocionada y con los ojos llorosos que solo quiero darles un abrazo a cada uno.
Joanak joan itzuliko dira behar dutenak itzuli, edo bestela etorriko dira hobeak. Narrazio labur hau luzeago baten hasiera dela erran behar dizuet; izan ere, sari honek narrazio honi segida emateko kuraia eman dit. Fikzioa benetako historiarekin nahasten da, eta XX.mendeko Juana eta XVI.mendeko Joana euskarak eta maiteminak (maitatzeko gogoak) lotzen ditu. Bata, fikziozko ene pertsonaia kuttuna da; bestea, ordea, benetako pertsona izandakoa. Azken honek erakutsi dit bidea, jadanik hemendik igarotzen ez den trenbidea bihotz-begiekin ikusteko: IRATI trena. Euskal Herrietako beste zenbait tren ere desagertuak diren bezala, beste batzuk oraindik bizirik diraute, hala nola Iruñetik Irunera doana, Altsasutik pasatuz. Injustuki preso dauden Altsasuko gazteak gogoan, Utergako Joanak aske den eta hitanoz mintzo den herria eta maitasuna egiten du aldarri, nahiz eta guganaino iritsitako bere maitasunezko istorioa epaitegi batean triste bukatu zela dakigun. Badakigu mundu arrano hau ez dela justua, eta jakin ere badakigu bizitza eta are maitasuna ere ez dela inoiz justua izaten.Los que se han ido volverán quienes tengan que volver, o de lo contrario vendrán otros mejores. Tengo que decir que esta narración corta es el comienzo de una narración más larga; Este premio me ha dado el coraje de seguir esta historia. La ficción se entrelaza con la verdadera historia, conectando a Juana del siglo XX y Joana del siglo XVI a traves del amor y euskera. Por un lado, mi personaje ficticio es mi personaje; el otro personaje, sin embargo, fue una persona real. Esta última me mostró la forma de ver el ferrocarril que ya no pasa desde aquí: el IRATI. Como otros trenes en el País Vasco han desaparecido, otros todavía están vivos, como el que va de Pamplona a Irún, pasando por Altsasu. Recordando a los jóvenes de Altsasu presos injustamente, Juana de Uterga proclama un pueblo y habla de un amor libre, aunque sabemos que su historia de amorque nos llegó por medio de un auto judicial terminó tristemente. Sabemos que este mundo no es justo, y también sabemos que la vida e incluso el amor nunca son justos.
Hala ere, justizia hori aldarrikatzeko idazten segituko dut, noizbait ere Nafarroa osoa euskaldun eta ez-fededun izan zelako, eta noizbait ere etorkizunean Nafarroa osoa euskaldun izateko berriro ere. Justiziarik ez badago ere, justizia gure berezko eskubidea da, eta hala delako idazten segituko dut historiako gure Joana Utergakoaren omenez eta gu guztion eskubideengatik eta justiziagatik. Elkanoko Joakin Lizarraga apeza eta idazleak erran zuen bezala, merezi duen gauza on oro neketsua da, eta eutsi behar diogu, ez ezkor ez baikor, gure bide justuari.Sin embargo, continuaré escribiendo para proclamar esta justicia, porque hace cuatrocientos años toda Navarra era euskaldun y no creyente, y en algún momento en el futuro toda Navarra será asi de nuevo. Aunque no hay justicia, la justicia es nuestro derecho, y por eso continuaré escribiendo en honor a nuestra Joana de Uterga de la historia y por los derechos de todos nosotros y la justicia. Como dijo el sacerdote y escritor de Elkano llamado Joaquin Lizarraga, todo lo bueno vale la pena, y debemos mantenernos firmes en el camino justo que nos corresponde, aunque estemos rodeados de injusticia.
iragan asteetan Xahoren gisa Euskal Herrian gaindi bidaia egin dut eta Xiberera ikastaldian egon naizenez gero, agorrilaren 6an GARAT pastorala ikusi nuen… noiz ikasiko ote dugu iraganeko akatsetatik ikasiz, elkarrekin eta batera aitzina egiteko etorkizunerantz, orain?
Frantziako Erresuman 1789 eta 1799 arteko urteak ilunak eta bortitzak izan ziren, batez ere Ipar Euskal Herrian eta Euskal Herri osoan. Mendeetan hor izan dituzten instituzioak galtzeaz gain, Errepublika erradikal eta zentralistaren kolpeak errezibitu behar izan dituzte. Lekukoek ezin dute gehiago lehen bezala parte hartu bizi publikoan, sufragio zentsitarioaz guttiengo aberats bat baizik ez baita baliatzen. Baina Iraultzak kapitulu berri bat ireki du, eta lehengo probintzien interesak baztertu eta euskararen erabilpenean oinarritua litekeen euskaldunen arteko instituzio baten aldeko defentsa sortu da. Instituzioa eta hizkuntza gaurko bi borroka ere badira…
Giro nahasi hori bizitzea eta protagonista izatea egokitu zitzaion Domingo Garat lapurtar legegizonari, eta bere kontraesanekin alde batetik eta bertzetik kolpatua izan zela deritzot. Frantziako ordezkariek herria departamentu berriz zatitu nahi dute: bearnesak eta euskaldunak elkartuz; Garat anaiak oldartzen dira, baina galtzaile ateratzen dira.
Liberté, egalité, fraternité aldarrikatuz, aniztasun oro desagertzea zen helburu, eta iragan agorrilaren 4an Pagolan antzeztu zen pastoralean adi-adi egon nintzen oholtza gainera behatuz. 12. jelkaldian edo ekitaldian Musde Villontreix de Faye bearnesa, Oloroeko apezpikua, mintzatu zen, eta hizkuntzen aniztasuna aintzat hartu gabe eta euskaldunekin batera departamendu frantses berri bat eraikitzeko asmoz, lehentasuna eman zitzaion mintzaje bera elestatzeari. Pastoralean Garat anaien aurrean arrazoiak ematen ditu departamendu berri horretarako, bearnes eta euskaldunek mintzaje bera ez ukanik ere, harremanak dituztela aditzera emanez, eta diktadura kutsuko iraultza frantsesaren leloa goiburu hartuz, mintzaje ororen gainetik bertze mintzaje bat amodioarena edo maitasunarena lehenesten du, Garat anaiak departamendu berriaren alde atxiki daitezen konbentzitzeko: «Bestalde ezagützen düt, mintzaje orotakoa, denentzat balio dena, hots amodioarena». Bertso lerro hori ez nuen oholtza gainean entzun baina pastoralaren liburuxkan irakurri nuen, eta pentsatu nuen neurekiko, nahi gabe ahantzi ote zitzaion aktoreari ala nahita ez ote du aipa bearnesaren maitasun hitz iruzurtia.
Izan ere, nor ez legoke ados iraultza frantsesaren goiburu horrekin? Askatasuna, berdintasuna, anaitasuna! Eta ororen gainetik maitasuna! Ni neu ez nago ados hitz horien gibelean bihotzik ez dagoelako eta bai faltsukeria, hitz hutsa, mamirik gabea eta bortizkeria. XVIII. mende amaierako urte haiek bortizkeriaz eta gorrotoz beterik zirela adierazi zidan iragan igandeko pastoralak xibereraz. Hitz horiek hutsalak dira, bestea errespetatzen ez dugularik, eta berdintasunaren alde ez nago ni ere garaiotan.
Nik emakume gisa ez dut aldarrikatzen berdintasuna, ez bainaiz beste pertsona baten berdina; baina bai aldarrikatzen dut eskubideen eta betebeharren berdintasuna. Nik pertsona gisa ez dut aldarrikatzen askatasuna, ez badut besteak bere hizkuntzan bizitzeko duen askatasuna onartzen eta neure mintzajea besteari inposatu nahi badiot, eta hori egin zuten zenbait frantses burgesek: euren askatasuna baliatu desberdinaren edertasuna zapaltzeko, amodioa alde batera utziz.
Egiazki amodioaren mintzajea erabiliko bagenu, egiten dugun orotan bihotza eta zintzotasuna jarriz, ez genuke askatasuna, berdintasuna, anaitasuna aldarrikatuko, eta bai aldarrikatuko genuke giza eskubideen ordez, aniztasunaren eta desberdinaren maitatzea, beti «bai» erratea alegia, «bai» bihotzez: Bai da bai!
«Liberté, egalité, fraternité» hitzak entzünik, nik ere Domingo Garaten gisa bere kontraesan eta bertute guztiekin, nahiago niz partitü, herra dutenekilan ezin beita deüs ere xüxenik moldatü. Instituzioa eta hizkuntza gaurko bi borroka ere badira… euskal departamentu baten eskaria hor da oraino, eta orduko eskaerek gaurkotasunik ez dute galdu. Jakin dezagun oraingoan gure aukera profitatzen, iraganeko akatsetatik ikasiz.
Irunen, 2019ko agorrilaren 12an
GARATEN AMODIO MINA
1789 eta 1799 arteko urteak ilunak eta bortitzak izan ziren Frantziako Erresuman eta batez ere Ipar Euskal Herrian eta Euskal Herri osoan. Mendeetan hor izan dituzten instituzioak galtzeaz gain, Errepublika erradikal eta zentralistaren kolpeak errezebitu behar izan dituzte. Lekukoek ezin dute gehiago lehen bezala parte hartu bizi publikoan, sufragio zentsitarioaz guttiengo aberats bat baizik ez baita baliatzen. Baina Iraultzak kapitulu berri bat ireki du, eta lehengo probintzien interesak baztertu eta euskararen erabilpenean oinarritua litekeen Euskaldunen arteko instituzio baten aldeko defentsa sortu da. Instituzioa eta hizkuntza gaurko bi borroka ere badira…
Giro ilun eta nahasi hori bizitzea eta protagonista izatea egokitu zitzaion Domingo Garat lapurtar legegizonari, eta bere kontraesanekin alde batetik eta bertzetik kolpatua izan zela deritzot. Frantziako ordezkariek herria departamentu berriz zatitu nahi dute: biarnesak eta euskaldunak elkartuz; Garat anaiak oldartzen dira, baina galtzaile ateratzen dira.
Liberté, egalité, fraternité aldarrikatuz, aniztasun oro desagertzea zen helburu, eta iragan agorrilaren 4an Pagolan antzeztu zen pastoralean adi-adi egon nintzen oholtza gainera behatuz. 12. jelkaldian edo ekitaldian Musde Villontreix de Faye biarnestarra, Oloroeko apezpikua, mintzatu zen, eta hizkuntzen aniztasuna aintzat hartu gabe eta euskaldunekin batera departamendu frantses berri bat eraiki asmoz, lehentasuna eman zitzaion mintzaje bera elestatzeari. Pastoralean Garat anaien aurrean arrazoiak ematen ditu departamendu berri horretarako, biarnestar eta euskaldunek mintzaje bera ez ukanik ere, harremanak dituztela aditzera emanez, eta diktadura kutsuko iraultza frantsesaren leloa goiburu hartuz, mintzaje ororen gainetik bertze mintzaje bat amodioarena edo maitasunarena lehenesten du, Garat anaiak departamendu berriaren alde atxiki daitezen konbentzitzeko: (…) bestalde ezagützen düt, mintzaje orotakoa, denentzat balio dena, hots amodioarena”. Bertso-lerro hori ez nuen oholtza gainean entzun baina pastoralaren liburuxkan irakurri nuen, eta pentsatu nuen neurekiko, nahi gabe ahantzi ote zitzaion aktoreari ala nahita ez ote du aipa biarnesaren maitasun hitz iruzurtia.
Izan ere, nor ez legoke ados iraultza frantsesaren goiburu eder horrekin? Askatasuna, berdintasuna, anaitasuna! Eta ororen gainetik maitasuna! Ni neu ez nago ados hitz horien gibelean bihotzik ez dagoelako eta bai faltsukeria hitz hutsa, mamirik gabea eta bortizkeria. XVIII.mende amaierako urte haiek bortizkeriaz eta gorrotoz beterik zirela adierazi zidan iragan igandeko pastoralak xibereraz. Hitz horiek hutsalak dira, bestea errespetatzen ez dugularik, eta berdintasunaren alde ez nago ni ere garaiotan.
Nik emakume gisa ez dut aldarrikatzen berdintasuna, ez bainaiz beste pertsona baten berdina; baina bai aldarrikatzen dut eskubideen eta betebeharren berdintasuna. Nik pertsona gisa ez dut aldarrikatzen askatasuna, ez badut besteak bere hizkuntzan bizitzeko duen askatasuna onartzen eta neure mintzajea besteari inposatu nahi badiot, eta hori egin zuten zenbait frantses burgesek euren askatasuna baliatu desberdinaren edertasuna zapaltzeko, amodioa alde batera utziz.
Egiazki amodioaren mintzajea erabiliko bagenu, egiten dugun orotan bihotza eta zintzotasuna jarriz, ez genuke askatasuna, berdintasuna, anaitasuna aldarrikatuko, eta bai aldarrikatuko genuke giza eskubideen ordez, aniztasunaren eta desberdinaren maitatzea, beti bai erraitea alegia, bai bihotzez: BAI DA BAI!
“Liberté, egalité, fraternité” hitzak entzünik, nik ere Domingo Garaten gisa bere kontraesan eta bertute guztiekin, nahiago niz partitü, herra dutenekilan ezin beita deüs ere xüxenik moldatü. Instituzioa eta hizkuntza gaurko bi borroka ere badira… euskal departamentu baten eskaria hor da oraino, eta orduko eskaerek gaurkotasunik ez dute galdu. Jakin dezagun oraingoan gure aukera profitatzen, iraganeko akatsetatik ikasiz.
